Pañcamaḥ sargaḥ
Technical Details
pañcamaḥ sargaḥ
trayo mahāprāsādāḥ
tataḥ kumārasya samagravaibhavo narādhinātho navayauvanaśriyaḥ|
ṛtūtsavānāmupasevanakṣamānakārayat trīnatulān mahālayān||1||
sa teṣu sadmasvadhirājanandano vicitravinyāsaviśeṣaśālibhiḥ|
vinodyamāno varavārayoṣitāṃ vilāsanṛttairvijahāra hāribhiḥ||2||
babhūva varṣāsamayo'tha medinī kaṭhoradharmajvaraśāntikarmaṭhaḥ|
aśeṣakāntāraśikhaṇḍimaṇḍalīvilāsalāsyakramadeśikeśvaraḥ||3||
payodharāḥ kecana kācamecakāścakāśire caṇḍasamīraṇeritāḥ|
śanaiḥ śanairambarakṛṣṇabhoginā vimucyamānā iva jīrṇakañcukāḥ||4||
tadā samāruhya vihāramaṇḍapaṃ sahaiva vadhvā sarasīruhekṣaṇaḥ|
pradarśayan mīnadṛśaḥ payodharān pracakrame varṇayituṃ tapātyayam||5||
itaḥ sarojākṣi ! vilokayāmbudānudanvadambhobharapaśyatoharān|
viyattalābhogavilāsadarpaṇapraviṣṭabhūmaṇḍalabimbasannibhān||6||
ṛtuśriyā dīptataḍitpradīpikāsamārjitairañjanasañcayairiva|
natabhru ! navyaiḥ śakalaiḥ payomucāṃ nabhaḥsthalī pātramiyaṃ vibhāvyate||7||
payodakālena cirapravāsinā samāgatenābhinavaṃ priye ! diśām|
vimucyamānā iva keśaveṇayo vibhānti kāmaṃ navameghapaṃktayaḥ||8||
tapātyayābhyāgamanena śāmyato nidāgharūpasya kṛpīṭajanmanaḥ|
vijṛmbhamāṇā iva dhūmavīcayo viśanti meghāvalayo viyattalam||9||
purandarākrāntibhayena ye purā payonidhiṃ prāpuralūnapakṣakāḥ|
samutpatantīva ta eva bhūdharāstataḥ samudadyannavavāridacchalāt||10||
mṛgākṣ i! vidyullatikākarambimbitairnabho'vakāśo jaladairvirājate|
payonidhirvidrumavallivellitairyugakṣaye kardamagolakairiva||11||
śikhaṇḍināmadbhutatāṇḍavaśriyāmaraṇyaraṅge madhurapraṇādinām|
vilokya vidyunnayanena vibhramān praśaṃsatīva stanitena toyadaḥ||12||
kalāpinaḥ kāñcanakāhalopamān phaṇīndralokān parigṛhya cañcubhiḥ|
gabhīrakekāmukharīkṛtāmbarā nadanti cakrīkṛtabarhamaṇḍalāḥ||13||
suvarṇakāreṇa tapātyayātmanā payodapālīnikaṣopalāntare|
nighṛṣyamāṇā iva hemarājayastaḍillatā bhānti cakoralocane||14||
malīmasaṃ kevalamaṅgamantaraṃ viśuddhamantaḥkaraṇaṃ tu māmakam|
iti sphuraccañcaladīdhiticchalād vibhidya taṃ darśayatīva vāridaḥ||15||
samudranemīvahanasya bhāriṇaścaturmahāsāgaramadhyavartinaḥ|
kūlādrikūṭeṣu taḍidgaṇāvṛtā vibhānti sītā iva meghapaṃktayaḥ||16||
vijitya viśvatrayamadbhutaśriyā pradānaśauryeṇa payomucā'munā|
samucchritānāṃ taralākṣi ! vidyuto jayadhvajānāṃ janayanti saṃśayam||17||
sitacchadotsāraṇavetrayaṣṭayo viloladṛṣṭe ! vilasanti vidyutaḥ|
dhanāghanaiḥ proṣitatarjanakriyāvighūrṇyamānāḥ karaśākhikā iva||18||
śatahradāpāditacārumaurvikaṃ salīlamādāya mahendrakārmukam|
payodakālaḥ śabaraḥ śaravrajairapuṇḍarīkāṃ vidaghāti medinīm||19||
bhujaṅgabhugvāntaphaṇāmaṇiśriyaḥ sphuranti bhūmnā puruhūtagopakāḥ|
pracaṇḍadhārāhataratnasūdaraprakīrṇaratnopalakhaṇḍakāntayaḥ||20||
śaranniśākāśatalodaraprabhāsahodare nūtanaśādvalasthale|
patanti vajrāyudhagopakīṭakāḥ samagrandhyāruṇatārakopamāḥ||21||
‘viyatpṛthivyoḥ kiyadantaraṃ bhavet’ iti pramātuṃ prathamena vedhasā|
prasāryamāṇā iva mānarajjavaḥ patanti dhārāḥ paritaḥ payomucām||22||
iyaṃ cakorākṣi ! payodamālikā prakāmavācāṭabakoṭamaṇḍalī|
upāttaśaṅkhā sphuṭamikṣudhanvanaḥ prayāṇamudghoṣayatīva diṅmukhe||23||
vakāvalīvibhramakaṇṭhakambavo vitīrṇaśakrāyudhacitrakambalāḥ|
namanti śaileṣu navābhrakuñjarāstaṭābhighātārthamivoḍhagarjitāḥ||24||
kṣaṇaprabhācampakadāmabhūṣaṇā diśaḥ surendrāyudhacāruśekharāḥ|
payodaśṛṅgairnavavārigarbhitaiḥ parasparābhyukṣamiva prakurvate||25||
vigāhamānasya nabhaḥsthalīgṛhaṃ nidādhajiṣṇorṛtucakravartinaḥ|
ghanena baddhā iva toraṇasrajaḥ surendracāpāḥ sutarāṃ cakāsati||26||
prakampitāyāṃ kaṭhakāṣalīlayā digantabhittau stanayitnudantinā|
viśīryamāṇā iva tārakāgaṇāḥ palāṇḍubhāsaḥ karakāḥ patantyamūḥ||27||
payaḥpravāhaiḥ samameva vāridaḥ paraṃ samādāya mahāpayonidheḥ|
punarvibhaktā iva mauktikotkarāḥ sphuranti varṣopalaśarkarāḥ kṣitau||28||
yathā yathā vṛṣṭibhirabhramaṇḍale vijṛmbhate vaidyutahavyavāhanaḥ|
tathā tathā pānthamṛgīdṛśāṃ dhruvaṃ vijṛmbhate cetasi manmathānalaḥ||29||
nidāghatāpajvalitā vanasthalī prasārayanti sphuṭakandalīkaram|
mayūrakekāvirutairmanoharaiḥ payodamabhyarthayatīva jīvanam||30||
vinidrakāntāravinamravāṭikāprasūnakiñjalkaparāgavāhinaḥ|
haranti mandāḥ pavamānakandalāḥ śikhaṇḍināṃ tāṇḍavajaṃ pariśramam||31||
viśaṅkaṭāmambararājavīthikāṃ valāhakānāmaṭatāmitastataḥ|
pratāyamānā iva pādapāṃsavaḥ patanti mandaṃ paritaḥ payaḥkaṇāḥ||32||
vighuṣyamāṇe taḍitā'bhramaṃḍale vidhāya sākṣye navavaidyutānalam|
ṛtuḥ purodhāstaṭinīsamudrayoḥ pravartayatyūrmikaragrahotsavam||33||
anena kālena vinā'mṛtadravairnikāmamāpāditasarvasampadā|
aśeṣato bhūrapi sarvathā bhajedaputriṇīnāmadhidevatāpadam||34||
iti praśaṃsāmukhare sakautukaṃ svavṛttimuddiśya narendranandane !
upoḍhalajjā iva diṅmukhāntare tirobabhūvuḥ sakalāḥ payodharāḥ||35||
digaṅganāvarṇaghṛtānulepanaṃ sitacchadasvaiavihāravīthikā|
sarojinīyauvanavibhramodayaḥ samāvirāsīt samayo'tha śāradaḥ||36||
taḍitpriyāyāḥ savilāsasampado balākikāyāśca viśuddhajanmanaḥ|
viyogaduḥkhādiva maunamudritāḥ prapedire pāṇḍaratāṃ payodharāḥ||37||
kadarthitātmīyaguṇaprakāśane kṣayaṃ prapanne sati vāridāgame|
pramodahāsā iva diṅmṛgīdṛśāṃ samudbabhūvuḥ kalahaṃsamaṇḍalāḥ||38||
sitacchadānāṃ śravaṇārtikāraṇaṃ niśamya kolāhalamutkacetasām|
viyogabhājastaruṇījanā bhṛśaṃ ninindurantaḥkaraṇena bhārgavam||39||
anantaratnākaraphenamaṇḍalairanaṅgakīrtistabakabhramāvahaiḥ|
marālavṛndairvalamānapakṣakairapūri sarvaṃ haridantakandaram||40||
vikāsināṃ saptapalāśabhūruhāṃ vijṛmbhamāṇāḥ parito rajobharāḥ|
harinmukhānāmadhivāsacūrṇaṃkabhramaṃ vitenuḥ prathamānasaurabhāḥ||41||
pravartyamāne pramadairmadāvalaiḥ samulvaṇe dānajalābhivarṣaṇe|
gate'pi varṣāsamaye mahāpagā babhūvuratyantavivṛddhajīvanāḥ||42||
kalādhināthaḥ karajālamujjvalaṃ prasārayāmāsa haritsu nirbharam|
cirotsukānāṃ kumudākaraśriyāṃ dṛḍhāṅgapālīmiva kartumunmanāḥ||43||
vitāyamānaiḥ smitacandrikābharaistaraṅgitāḥ kṣomaviśeṣapāṇḍaraiḥ|
vilajjamānā dvijarājadarśanād dhṛtāvaguṇṭhā iva digvadhūṭikāḥ||44||
pataṅgadāvānalalaṅghitātmanāṃ tamastamāladrumaṣaṇḍasampadām|
marutprakīrṇā iva bhasmadhūlayaḥ śaśaṅkire śāradameghapaṃktayaḥ||45||
visṛtvaraiḥ śāradikaiḥ payodharairviḍambayāmāsa vikīrṇamambaram|
taraṅgabhaṅgaiḥ kalaśāmbhasāṃ nidheryugāntabhinnairlavaṇodadherdyutim||46||
kṛtābhiṣekāḥ prathamaṃ ghanāmbubhighṛtottarīyāḥ śaradabhrasañcayaiḥ|
viliptagātryaḥ śaśiraśmicandanairdiśo dadhustārakahārayaṣṭikām||47||
kṛtāplavānāmacireṇa vāridairdiśāvadhūnāṃ rucirāmbaratviṣām|
śarīralagnā iva toyavipruṣaścakāśire sātiśayena tārakāḥ||48||
vikāsinaścandrakaropalālanād virejire kairavakośarāśayaḥ|
śaratprasanneṣu taḍākavāriṣu praviṣṭabimbā iva tārakāgaṇāḥ||49||
vikasvarā vyañjitakaṇṭakāṃkurā vimuktamādhvīkamudaśrubindavaḥ|
sarojaṣaṇḍāḥ śaradaṃ samāgatāḥ vilokya vismeramukhā ivābabhuḥ||50||
vikāsabhājāmabhitaḥ saroruhāṃ vilīyamānairmakandanirjharaiḥ|
agādhatāṃ prāpuratīva pūritāḥ śaratkṛśā apyakhilāḥ sarovarāḥ||51||
vipakvapuṇḍrekṣuparumukhacyutairnirantarā mauktikasārasañcayaiḥ|
udārakaidārakakulyakātaṭāḥ prapedire tāmranadītaṭopamām||52||
vipākabhūmnā'bhividīrṇadāḍimīphalaprakīrṇairnavabījabālakaiḥ|
karambitāḥ kānanabhūmayo babhuḥ punaḥ samudyatsuragopakā iva||53||
ānandapākodayaśālibhiḥ phalairavāṅmukhīnāḥ kalamā lalakṣire|
upasthitāmātmavināśavikriyāṃ vicintya śokāvanatā ivādhikam||54||
vikīrṇapaṅkāṅkitaśṛṅgakoṭayaḥ khurārdhacandrakṣayakūlabhūmayaḥ|
muhurnadanto vṛṣabhā madoddhatāstaṭābhighātaṃ saritāṃ vitenire||55||
atrāntare rājakumāramenamāhūya pṛthvīpatirābabhāṣe|
ayaṃ janaḥ putra ! tavāstraśikṣāvilokanaṃ pratyabhivāñchatīti||56||
śrutvā tu tatsūryakulāvataṃsaḥ pratyujjagāda prathamaṃ nṛpāṇām|
ālokyatāṃ tāta ! mamāstraśikṣā prāpte dine saptamasaṅkhyayeti||57||
athāgate saptamavāsarānte prajāpatirbandhujanena sārdham|
tasyāstraśikṣāpravilokanārtham adhyāsta bhadrāsanamantareṇa||58||
ekena bāṇāsanamātatajyam, anyena hastāmburuheṇa bāṇam|
samādadānaḥ sa pinaddhamūrtiragre gurorāvirabhūt kumāraḥ||59||
kiṃ puṣpadhanvā pratimabdhamūrtiḥ, kiṃ vā'vatīrṇo madhavān sadhanvā !
evaṃvidhā prādurabhūt prajānāṃ vikalpanā vismitamānasānām||60||
adṛṣṭapūrvāmatilokaśilpām atyadbhutāmapratimaprabhāvaḥ|
bahuprakārāṃ piturastraśikṣāṃ sandarśayāmāsa sa vīravaryaḥ||61||
dṛṣṭvā'straśikṣāṃ jagadekabandhorabhūtapūrvāmavanītaleṣu|
ātmānamākhaṇḍalatulyadhāmā viśāmadhīśo bahu manyate sma||62||
itthaṃ dhīro darśayitvā'straśikṣāṃ
dhānuṣkāṇāmagragaṇyastarasvī|
āgopālaṃ stūyamānāpadāno
lokairuccairāsasādātmageham||63||
saṅgītamaṅgalamahotsavasaṅginībhiḥ
sākaṃ vadhūbhiranurāgataraṅgitābhiḥ|
krīḍāgṛheṣu viharan kṣitipālasūnu-
rvarṣāṇi kānicidasau kṣapayāñcakāra||64||
iti buddhaghoṣaviracite padyacūḍāmaṇināmni mahākāvye pañcamaḥ sargaḥ||